Iraksak Nedir?
“Iraksak” kelimesi, Türkçede hem dilbilimsel hem düşünsel bağlamlarda kullanılan; “bir noktadan yayılarak birbirinden gittikçe uzaklaşan” anlamına gelen bir kavramdır. [1] Ancak bu kelime, özellikle eğitim, psikoloji ve yaratıcı düşünme literatüründe, düşünme biçimleri bağlamında “ıraksak düşünme” (divergent thinking) olarak sıklıkla yer almaktadır. Bu yazıda, iraksak olgusunun tarihsel kökeninden günümüzdeki akademik tartışmalara kadar detaylı olarak incelenecektir.
Tarihsel Arka Plan
Iraksak kavramının düşünme süreçleri bağlamında kullanımı, özellikle Joy Paul Guilford’un 1950’li yıllarda yaratıcılık ve düşünme üzerine yaptığı çalışmalara kadar uzanır. Guilford, geleneksel testlerin yaratıcı düşünceyi yeterince ölçmediğini savunarak, “yakınsak (convergent)” ve “ıraksak (divergent)” düşünme ayrımını ortaya koymuştur. [2] Dilbilimsel olarak ise “ıraksak” kelimesi Türk Dil Kurumu’nda “birbirinden gittikçe uzaklaşan (ışınlar, çizgiler)” biçiminde tanımlanmıştır. [3] Bu nedenle, matematikten fizikle düşünce bilimlerine kadar farklı alanlarda “ıraksak” terimi kullanılmaktadır: örneğin bir sonsuz serinin “yakınsak” olması limiti olması anlamına gelirken, limiti olmayan seriler “ıraksak” olarak tanımlanabilir. [4]
Iraksak Düşünme Nedir?
Iraksak düşünme, bir problem ya da durum karşısında tek bir doğru cevabı hedeflemek yerine, çok sayıda olasılık üretmeyi, farklı yönlerden bakmayı ve yaratıcı çözümler geliştirmeyi sağlayan zihinsel süreçtir. [2] Bu bağlamda, yakınsak düşünme (“tek doğru çözüm”) ile ıraksak düşünme (“birden çok alternatif çözüm”) birbirini tamamlayan iki düşünsel strateji olarak görülür. [5] Iraksak düşünme sürecinde amaç, fikirleri sınırlamadan ortaya koymaktır; filtreleme, değerlendirme ya da dar bir çizgi izleme aşaması daha sonraki süreçtedir. [6]
Başlıca Özellikleri
- Çeşitlilik üretme: Çok sayıda fikir ve alternatif ortaya koyar. :contentReference[oaicite:8]{index=8}
- Yaratıcılık odaklı: Bilinen kalıpların ötesine geçmeyi teşvik eder. :contentReference[oaicite:9]{index=9}
- Serbest düşünme: Yargılama ertelenir, ilk aşamada fikir akışı desteklenir. :contentReference[oaicite:10]{index=10}
- Alternatif yollar: Tek bir doğru yerine birçok geçerli yanıtı görebilir. :contentReference[oaicite:11]{index=11}
Günümüzdeki Akademik Tartışmalar
Akademik literatürde ıraksak düşünme konusunda iki temel yön öne çıkmaktadır:
1. Eğitimde iraksak düşünme geliştirme
Eğitim bilimleri açısından, ıraksak düşünme becerilerinin öğrencilere kazandırılmasının önemi büyük bir tartışma konusudur. Çünkü endüstri öncesi eğitim modelleri daha çok yakınsak düşünmeye (tek doğru cevap) odaklanırken; günümüzde değişken ve belirsiz problemler karşısında yaratıcı, alternatif üretebilen bireylere ihtiyaç vardır. Bu bağlamda, öğretim stratejilerinde beyin fırtınası, açık uçlu sorular ve çoklu çözümler üretme yöntemleri öne çıkar. [2] Ancak, bazı çalışmalar ıraksak düşünmenin geliştirilmesinin sistematik zorluklar içerdiğini, ölçülmesinin ve değerlendirilmesinin yakınsak düşünmeye kıyasla daha karmaşık olduğunu belirtmektedir.
2. İş dünyası ve yaratıcılık bağlamında ıraksak düşünme
Şirketler, tasarım odaklı düşünme ve inovasyon süreçlerinde ıraksak düşünme stratejilerini kullanmaktadır. Akademik makalelerde “ilk aşamada ıraksak düşünme – fikir üretimi, ardından yakınsak düşünme – fikirlerin değerlendirilmesi” şeklinde iki aşamalı bir süreç önerilmektedir. [6] Ayrıca, bazı araştırmalar bu geçişin beyinde farklı bölgelerin aktivasyonuyla ilgili olduğunu; yani ıraksak düşünme sürecinin farklı sinirsel aktivasyonlarla ilişkili olabileceğini öne sürmektedir. [2] Öte yandan, ıraksak düşünmenin tek başına yeterli olmadığı, üretken yaratıcılık için yakınsak düşünmeyle birlikte dengeli kullanılmasının gerekli olduğu vurgulanmaktadır. [7]
Sonuç
Özetle, ıraksak kelimesi hem dilsel anlamıyla “uzayan, uzaklaşan” kavramını karşılamakta hem de düşünme bilimlerinde “çoklu çözüm ve alternatif üretme” anlamında önemli bir kavram olarak yer almaktadır. Eğitimden iş dünyasına, yaratıcılıktan problem çözmeye kadar farklı alanlarda geçerliliği vardır. Günümüzde, ıraksak düşünme becerisinin geliştirilmesi, bireylerin karmaşık, değişken ve belirsiz koşullara daha iyi cevap verebilmesi açısından kritik görülmektedir. Bu süreçte, ıraksak düşünme ile başlayan yaratıcı fikir üretimi, ardından yakınsak düşünme ile değerlendirilmeli ve uygulanabilir çözüm yollarına dönüştürülmelidir. Bu sayede düşünsel süreçler hem genişleyebilir hem de somut, etkili sonuçlar üretme kapasitesine erişebilir.
Etiketler: #ıraksak #düşünme #yaratıcılık #eğitim #inovasyon
—
Sources:
[1]: “IRAKSAK Nedir? TDK Sözlük Anlamı”
[2]: “Iraksak ve yakınsak düşünme nedir, nasıl çalışır?”
[3]: “Iraksak ne demek? Iraksak kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir?”
[4]: “Iraksak ne anlama gelir?”
[5]: “Yakınsak ve ıraksak düşünme arasındaki fark nedir? – ClickUp”
[6]: “Iraksak ve Yakınsak Düşünme Nedir? – AhaSlides”
[7]: “Düşünmenin 2 Boyutu: İraksak ve Yakınsak Düşünme”